Çok sevdiğim sanat dalını yine büyük ilgi duyduğum psikoloji alanı ile birleştireceğim bu hafta. Sanatı bir yönüyle sanatçının iç dünyasından dış dünyaya aktardıkları olarak da yorumlayabiliriz. Özellikle dışavurumcu, soyut ve gerçeküstücü ressamları bu anlamda değerlendirebiliriz. İç dünyalarından tuvale yansıyan duygularını renkler, şekiller, figür ve objelerle birleştirerek oluşturdukları eserler, analize açık, izleyiciyi düşünmeye iten görsel okumalardır bana göre. Bu türdeki birçok eser, sanatçısı tarafından açıklamaya yer vermeksizin içeriğin anlamını oluşturmayı izleyiciye bırakmıştır. Bu şekilde her bir izleyici kendi iç dünyalarını ve görsel bakış açılarını eserle birleştirerek farklı düşüncelerle yorumlayabilir. Yine bu şekilde psikoloji alanında kendimize bakış açımızı büyük ölçüde değiştiren ve ‘’psikanalizin babası’’ olarak tanınan Avusturyalı nörolog ve psikiyatrist Sigmund Freud’u yazıma konuk etmek istedim. Teorileri pek çok sanatçıyı ve sanat dalını etkileyen Sigmund Freud’un sanata bakış açısına ve sanatçıların ondan aldıkları ilhamla yarattıkları eserlere bakmaya çalıştım.
Yetişkin davranışımızın bastırılmış çocukluk aşk, kayıp, cinsellik ve ölüm deneyimlerinden kaynaklandığına inandığından, konu hakkında kapsamlı bir şekilde yazan Freud, sıkıntı içindeki birçok hastasına psikanalitik terapi uyguladı. Günümüzde, Freud’un fikirlerinin çoğunun yerini genellikle insan psikolojisine daha rasyonel, bilimsel bir yaklaşım aldı. Ancak sanat alanında, Sigmund Freud’un teorilerinin yaratıcılığı ve ilham veren yönü sayısız yaratıcı düşünürü büyülemeye ve ilham vermeye devam ediyor.
Freud’un kişisel tercihi antik sanat için olsa da, psikanalitik teorileri 20. yüzyılın başlarında avangard üzerinde kalıcı bir etkiye sahipti. Sanatçılar, görünür dünyanın ötesine giderek bireysel insan zihninin keşiflerine geçerken, Freud’un teorileri zamanın ruhunu özetliyordu ve onun rüya analizi ve serbest çağrışım teknikleri, uluslararası Sürrealist hareket üzerinde özellikle derin bir etki yarattı. Bugün bile sanatçılar, Freud’un büyüleyici teorilerinde verimli kaynaklar bulmaya devam ederken torunu Lucian Freud, 21. yüzyılın en popüler ressamlarından biridir.
Sanat Freud’u büyülemiş, onu yaratıcı düşünürlerin zihinlerini incelemeye itmişti. Bir yazar olarak bu ilgisi pratiğinin önemli bir parçası haline geldi ve bu yaratıcı dehaları zorlayan daha derin dürtüleri aramasına izin verdi. Michelangelo’nun Musa’sı da dahil olmak üzere bireysel sanat eserleri üzerine analitik denemeler yazdı ve hatta Leonardo da Vinci üzerine ‘Leonardo Da Vinci ve Çocukluğunun Hafızası, 1910’ adlı kitabını yayınladı; sanatçının çocukluğunu, cinselliğini ve bir yetişkin olarak sanatına nasıl yansıdığını anlattı. Freud, bazen sanat denemelerine çok fazla otobiyografik içerik getirdiği için eleştirilse de, sanatçıların yaşamlarını eserleriyle özünde ilişkilendirme biçimi, şüphesiz bugün sanatı anlama biçimimizi şekillendirdi.
Freud’un sanat etrafında geliştirdiği bir başka etkileyici teori, “düşünsel taklitler” kavramıydı. Empati deneyimine benzer şekilde, bir sanat eserinin izleyici ve sanat eseri arasında güçlü bir enerji alışverişine neden olabileceğini savundu. Freud, bu deneyimin üst düzey medeniyette yaşamın temel bir parçası olduğunu savundu ve toplumda sanatın rolünü ne kadar önemli gördüğünü ortaya çıkardı.
Freud’un Sanat Koleksiyonerliği
Freud’un yaşamı boyunca sanatla olan ilgisi, birkaç alanı içeriyordu. Sanatçıların, özellikle de Rönesans döneminden olanların yaşamları ve kişilikleri hakkında kapsamlı yazılar yazdı. Freud aynı zamanda hevesli bir sanat koleksiyoncusuydu. Hayatı boyunca, dünyanın dört bir yanındaki eski uygarlıklardan 2500’den fazla antikadan oluşan geniş bir arşiv topladı. Koleksiyonunu Viyana’daki ev ofisinde ve daha sonra Londra’da sergiledi. Koleksiyonunun kapsamı o kadar genişti ki, Londra’daki evi, etkileyici arşivini dünyaya sergilemek için 1986’da Freud Müzesi’ne dönüştürüldü.
Freud, bu şaşırtıcı koleksiyonu Viyana ofisinde ve daha sonra İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazilerden kaçmak zorunda kaldığında Londra’da sergiledi. Freud’un kendine özel bir sergileme tarzı vardı… Freud Müzesi’ndeki masasında, çalışırken dokunmaktan, hatta yanında taşımaktan hoşlandığı söylenen en küçük ve en değerli nesneleri yerleştirilmiş, dolaplar ise Yunan gemileri ve Eros heykelleri gibi gruplara ayrılmış nesnelerle doluydu. Freud, koleksiyonunda öne çıkan ve zevk / gerçeklik, yaşam / ölüm ve bilinç / bilinçdışı gibi düalizmler üzerine teorilerini yansıtan ikiyüzlü figürlerden özellikle etkilenmiştir.
Freud’un sahip olduğu birçok ikiyüzlü figür de sanat koleksiyonu ve fikirleri arasında bir örtüşme olduğunu gösteriyor. Roma’nın başlangıç ve bitiş tanrısı Janus’un bronz bir tılsımı ve bir tarafında maenad yüzü, diğer tarafında satir bulunan bronz bir kap iki önemli örnektir. Dualizm, Freud’un düşüncesinin önemli bir parçasıydı ve hazzın gerçekliğe karşı ilkeleri, libido ve saldırganlık arasındaki bağlantı ve Eros ve Thanatos olarak adlandırılan yaşam ve ölüm içgüdüleri dâhil olmak üzere birçok teorisine yansıdı.
Freud’un bilgelik ve savaş tanrıçası Athena heykelciği yazı masasının ortasına oturduğu en değerli eşyalarından biriydi. Bir Yunan orijinalinin kopyası olan Freud’un versiyonu büyük olasılıkla MS 1. veya 2. yüzyıla aittir. Freud, İkinci Dünya Savaşı’ndaki Nazi istilalarının ardından Avusturya’dan Londra’ya kaçtığında Athena’yı onunla birlikte kaçırdı ve heykel bugün hala Londra’daki müzesinde masasında gururla oturmakta. Masanın sağ tarafında özellikle değerli bir nesne duruyor: Antik Mısır tanrısı Thoth’un mermer bir heykelciği. Freud’un sadık hizmetçisi (ve özenli düzenini korurken kümelenmiş koleksiyonunun tozunu alma ustası) Paula Fichtl, doktorun her sabah Thoth’un şişman, babun benzeri kafasını okşadığını ve yazarken derin düşüncelere daldığını hatırlıyor. Thoth, Freud’un ilgisini çeken hiyeroglifler, yazılı semboller icat etmekle tanınır. Müzenin eğitim görevlisi Stefan Marianski, “Belki de Freud’un koleksiyonları ile teorik çalışmaları arasındaki bağlantılar en açık şekilde Mısır hiyerogliflerine olan ilgisinde gösterilmiştir” diyor. “Bazen rüyaları doğru araçlarla deşifre edilebilen hiyeroglif metinlerle karşılaştırdı.”
Sigmund Freud’un Teorilerinin Sürrealist Sanat Üzerindeki Etkileri
Freud’un teorilerinin, 20. yüzyılın başlarındaki Sürrealist Hareket üzerinde özellikle derin bir etkisi oldu. Hareket sanatçıları fikirlerini kamuoyuna sunarak onu her zamankinden daha popüler hale getirdiler. İkonik metni ‘Rüyaların Yorumu, 1899’ Sürrealist sanatçılar için özellikle önemliydi. Freud’un ‘’rüyaların, çoğu zaman erotik veya cinselleştirilmiş en içteki arzularımızla ilgili gizli anlamları açığa çıkarabileceği’’ inancıyla bağlantı kuran Sürrealistler, çok çeşitli teknikler keşfettiler ve olağanüstü karmaşık, bilinçsiz rüyalar dünyasını sanatlarına taşıyarak öncü oldular. Bir kişinin bilinçaltının derinliklerinden gelen yaratıcılığın, bilinçli düşüncenin herhangi bir ürününden daha güçlü ve özgün olabileceğine inanıyorlardı. Bu inançla yazılarını ve sanatlarını canlandırmak için, Freud ve diğer psikanalistlerin hastalarının bilinçdışı düşüncelerini yüzeye çıkarmak için kullandıkları çeşitli tekniklerin çoğunu ödünç aldılar.
1924’te, Batı, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra iyileşirken, Fransız şair André Breton yepyeni bir devrimin manifestosunu yayınladı: Sürrealizm olarak bilinen sanatsal, entelektüel ve edebi hareket. Bu noktadan II.Dünya Savaşı’nın sonuna kadar, Breton’a katılan sanatçılar, yazarlar ve aydınlar, savaş sonrası toplumun aşırı akılcılığı ve baskıcı düzeni olarak gördükleri şeyi yaratıcı bir şekilde baltalamaya çalıştılar. Bunu bilinçten – zihnin o serebral, kurallara bağlı kısmından – üretilen işi üreterek değil, bilinçdışına, arzusuna, hayaline, irrasyonel kısmına dokunarak başardılar. Breton manifestosunda “Sevgili hayal gücü” diye yazmıştı, “sende en çok sevdiğim şey, senin tavizsiz kaliten.”
Birçok Sürrealist, bilinçsiz düşünceleri serbest bırakabileceğine inandıkları bir çalışma şekli olarak Freud’un serbest çağrışım ve otomatik çizim tekniklerini benimsedi. Psikolojide, “otomatizm” bilinçli zihnin kontrolü altında olmayan istemsiz eylemleri ve süreçleri ifade eder – örneğin, rüya görme, nefes alma veya gergin tikler. Otomatizm, kendiliğinden veya otomatik yazma, boyama ve çizim gibi Sürrealist tekniklerinde rol oynar. Bunlar, Paul Klee ve Joan Miro’nun serbestçe dönen çizgilerinde görüldüğü gibi, öngörülemeden otomatik yazma veya serbest akışlı, doğaçlama yöntemlerle çizim ve boyamayı içerir. Kolaj, sanatçıların hızlı çalışmalarına olanak tanıyan ve çatışan kaynaklardan gelen görüntüleri garip ve beklenmedik şekillerde birleştiren popüler bir teknikti. Parisli Sürrealist grubun başındaki Fransız şair Andre Breton, bu fikirleri “Aklın uyguladığı herhangi bir kontrolün yokluğunda, tüm ahlaki ve estetik değerlendirmelerin dışında ifade edilen düşünce” olarak adlandırdı. Bu fikirler, sırasıyla, Willem de Kooning ve Jackson Pollock dâhil olmak üzere 1950’lerde Amerikan Soyut Ekspresyonistlerin sezgisel sanatını şekillendirdi.
Bazı Sürrealistler, garip, alternatif bir gerçekliğin şaşırtıcı bir şekilde hayattaki benzer tasvirlerini yaratarak, Freudcu bir dünyayı çağırmak için kendi rüyalarından ve kâbuslarından ilham aldılar. Örneğin Salvador Dali’nin tuhaf, mistik manzaralarında nesneler çarpıtılır ve canavarca yaratıklara dönüştürülürken, ev içi bir sahne korkunç bir kâbusa dönüşür. Dorothea Tanning resimlerinde sıklıkla rüyalara gönderme yapar. Tanning insanların kendi iç dünyalarına, rüyalarına kulak vermesi gerektiğini düşünüyor. Bir keresinde çiftliğinin kapısına ayçiçeği tohumları eken Tanning bu bitkilerden büyülenmiş. ‘Eine Kleine Nachtmusik’ tablosundaki ayçiçeğini ‘gençliğin yüzleşmek ve uğraşmak zorunda olduğu her şeyin sembolü’ olarak gördüğünü ve ‘bilinmeyen güçlerle yaptığımız bitmeyen savaşı temsil ettiğini’ söylüyor. Hem bebeğin hem de kızın giydiği giysilerin yırtık hali ve ayçiçeğiyle karşılaşmasını, zorlu güçlerle bir tür mücadele ya da karşılaşma yaşandığını, yani bir çeşit ‘zorluklarla başa çıkmanın sembolü’ olarak görüyor.
Dali, görüntülerinin tam uykuya dalarken göreceği vizyoner rüyalarından geldiğini iddia ederek bu aşamaya “anahtarlı uyku” adını verdi. Freud’un 1919’da yayınlanan The Uncanny (Tekinsiz) makalesi de Sürrealist sanat üzerinde kalıcı bir etki yarattı. Freud, tekinsizliğin oluşumunun sadece zihinsel belirsizliğe bağlanarak açıklanamayacağı iddiasıyla ikinci faktörün altını çizer. Buna göre, tekinsizlik, sadece, zaten bilindiği varsayılan bir şeyin kazandığı yeni kavrayışla ortaya çıkan yabancılık niteliğinden doğan bir yeniden algılanış değil; aynı zamanda, bilinçaltında bastırılanların geri dönmesiyle yüzeye çıkan korku ve kaygıdır. Bir başka deyişle, “bastırılanın geri dönüşü”nü mümkün kılan şeydir. Dolayısıyla mutlak bir son olarak tekinsizlik hissine sebep olan her şey, tüm ortak yönleri ve kökleri ile sunulmuş olur. Freud, “tekinsizliğin” bir zamanlar rahatsız edici olan ve rahatsız edici olana tanıdık gelen bir şeyin tercümesi olduğunu ve onu tuhaf bir şekilde tanıdık hale getirdiğini savundu, örneğin canlanan ürkütücü bebekler, ikizler veya aynalar ve gölgeler gibi. Bu teoriler, heykel, fotoğraf ve film dahil olmak üzere geniş bir medya yelpazesinde çalışan sanatçılar arasında son derece popüler oldu. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından, Freud’un tekinsizlik üzerine teorileri pek çok kişide özellikle sarsıcı bir rezonansa sahipti, çünkü bir zamanlar sıradan ve tanıdık olan korku ve tehditkara dönüşmüştü. Amerikalı fotoğraf sanatçısı Man Ray’in 1921’de Cadeau’da yassı ütüyü silaha dönüştürdüğü gibi, Hans Bellmer’in unutulmaz bebekleri de bu tekinsiz niteliğe büründü.
Freud “Sürrealistler beni koruyucu azizi olarak seçtiklerinde” diye yazdığı vakit biraz şaşkın ve kafası karışık olduğu söyleniyordu. Sanatlarının çoğundan etkilenmeden, sürrealistlerin otomatik düşünce yanılsaması ve rüya benzeri imgeler yaratma girişimlerinin fazla bilinçli olduğunu ve ikna edici olmak için ego tarafından yönlendirildiğini savundu.
Sigmund Freud’un Teorileri ve Günümüz Sanatına Etkisi
Sürrealistler, Freud’un teorilerini modern ve çağdaş sanat dünyasında popülerleştirmek için çok şey yaptılar. Miraslarını takip edecek en önemli sanatçılardan biri Fransız heykeltıraş Louise Bourgeois idi. 20. yüzyılın en iyi sanatının günah çıkaran, otobiyografik bir unsur olduğunu ve “bir tür psikanaliz” olduğunu savundu. Sanatının çoğunun ilham kaynağı olarak kendi sorunlu çocukluğundan bahsederek, yetişkin hayatının büyük bir bölümünde düzenli olarak haftada dört kez psikanalize gitti. Bourgeois’nın sanat eserleri cinsel imalar ile dolup taşıyor ve Freud’un toplumsal cinsiyet teorilerine, özellikle de kimliğimizin hem erkek hem de kadın yönlerine sahip olduğumuz inancına atıfta bulunuyor. ‘Janus Fleuri, 1968’, iki bölümlü, melez bir cinselliğe sahiptir ve korkunç grafik ‘The Destruction of the Father (Babanın Yıkımı), 1974’ , babasını gerçekten Freudyen bir senaryoda yok etmeyi tasavvur eder.
Sürrealist manzaralar, görüntü için farklı bir kaynağa başvurdu: bilinçaltı zihin. Burada gösterilen manzaralar, rüyaların, mitlerin ve fantezilerin esrarengiz, bazen anlaşılması zor imgelerini yansıtır. Dağlar, tepeler veya manzaralar gibi tanınabilir jeolojik unsurların olmadığı zamanlarda, bu çalışmalar peyzaj türünün geleneksel beklentilerini karıştırıyor ve ruhun iç dünyasının, bedenlerimizin dışındaki dünya kadar karmaşık ve keşif için olgun olduğunu öne sürüyor.
Örneğin Kübalı ressam Wifredo Lam’ın ‘Orman’ adlı eserinde dört yarı insan, yarı hayvan figürü, abartılı elleri ve ayakları ve Afrika maskelerini anımsatan yüzleri yan yana duruyor. Kübist tarzda, vücutları mantıksal olarak birbirine uymayan ayrı parçalara bölünmüş. Fantastik görünümleriyle, sanatçının rüyalarından ya da muhtemelen bilinçdışından, özellikle Sürrealistleri ilgilendiren zihnin işleyişinden çıkmış gibi görünüyorlar.
Başka bir Sürrealist ressam Max Ernst’in ‘İki Çocuk Bir Bülbül Tarafından Tehdit Ediliyor’, resmine bakalım. Ernst, çocukken kızamık hastalığına yakalandığında yaşadığı bir “ateşin”, resminde ortaya çıkan unutulmaz sahneyi bestelemeye ilham verdiğini söyledi. Kolaj ve resmi birleştirerek, rüya benzeri boyalı bir manzaraya ahşap bir kapı, bir oyuncak evin bölümleri ve bir kapı tokmağı iliştirdi. Kompozisyona mavi bir gökyüzü hâkim ve içinde küçük bir bülbül iki genç kızın üzerinde geziniyor. Kızlardan biri büyük bir bıçakla bülbüle doğru ilerliyor. Diğeri yemyeşil çimenlerin üzerinde baygın halde yatıyor. Bu gelişmekte olan dramanın sağında, bir adam evin çatısına hafifçe adım atıyor. Bir kolunda bir çocuğu tutuyor ve diğerini sanki bu sahneden bir kaçışa götürecekmiş gibi resmin kenarından çıkıntı yapan kapı tokmağına uzatıyor. Bu tokmak, adam ve kollarındaki çocukla bir aile oluşturan anne sembolü olarak yorumlanmıştır. Ayrıca, bazılarınca ötesi bilinmeyen bir portal açmak için kullanılan cihaz olarak yorumlandı.
Bir doktorun psikanalizde çığır açan teorilerinin sanatı nasıl şekillendirdiği ve sanatın da bu teorilerden nasıl etkilendiğini anlatmaya çalıştım. Sanatçının görsel yolla kendi iç dünyasından bizim iç dünyamıza yansıttıkları her birimiz için farklı anlamlar oluşturabilir. Açık bırakılan görsel kapılardan çok farklı dünyalara adım atabilir, onları kendi içimizde değişik fikirler ve duygularla birleştirebiliriz. Tıpkı bir rüyanın kişinin kendi iç dünyasına has oluşu gibi.
Kaynaklar:
The Impact of Sigmund Freud’s Theories on Art | TheCollector
‘Eine Kleine Nachtmusik’, Dorothea Tanning, 1943 | Tate
How Sigmund Freud’s Art Collection Influenced His Theories – Artsy
